Хүүхдийг гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх

1. 1. ХҮҮХДИЙГ ГЭМТ ХЭРГЭЭС УРЬДЧИЛАН СЭРГИЙЛЭХ Тунгалагмаа.З Сум дундын 7 дугаар шүүхийн шүүгч Оршил Хүүхдийн эрхийн тухай конвенцид “18 нас хүрээгүй хүн бүрийг хүүхэд гэнэ”, Хүүхдийн эрхийг хамгаалах тухай хуульд “Хүүхдийн эрхийг төрсөн цагаас нь эхлэн 18 насанд хүртэл хамгаалахад энэ хууль үйлчилнэ” гэж тодорхойлсон байдаг. Монгол Улсын хүн амын 40 гаруй хувийг 18 нас хүрээгүй өсвөр үеийнхэн эзэлж байна. Сүүлийн жилүүдэд нийгмийн хөгжлийн сөрөг үр дагаварыг даган гэмт хэргийн төрөл шинж чанар, хөдөлгөөнд ихээхэн өөрчлөлт гарч, гэмт хэрэг үйлдэж буй насанд хүрээгүй хүний тоо жилээс жилд өсч, хүүхэд гэмт хэргийн золиос болох явдал нэмэгдсээр байна. “Хүүхдийг гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх” гэсэн энэ сэдвийн хүрээнд Дархан-Уул аймгийн хэмжээнд сүүлийн 3 жилд насанд хүрээгүй хүүхдийн гэмт хэрэгт холбогдсон байдал, хүүхэд гэмт хэргийн хохирогч болсон байдал, түүний шалтгаан нөхцөл болон хүүхдийг гэмт хэргээс хэрхэн урьдчилан сэргийлэх зэрэг асуудлуудыг тусгахыг зорилоо. Насанд хүрээгүй этгээд нь гэмт хэргийн субьект болох нь: Хүний нас нь өргөн утгаараа хувь хүний онцлогийг тодорхойлох нэг гол шинж болохын хувьд өөртөө биологи, физиологи, сэтгэл судлал, нийгэм, эрх зүйн учир холбогдолтой олон хүчин зүйлийг багтаасан төрөх үеэс эхлэлтэй амьдрах, амьдарсан хугацаа юм. Хүний ухамсарт үйл ажиллагааны онцлог, сэтгэцийн түвшинг тодорхойлогч хүчин зүйл бол түүний нас юм. Учир нь хүний нас ахиж, физилиогийн хөгжлийн тодорхой өндөрлөгт хүрэх тусам хувь хүний оюун ухаан, сэтгэх үйл явцын цар хүрээ улам сайжирч, энэ хэрээр амьдрал үйл ажиллагааны туршлага баяжин төлөвшиж, өөрийн үйл ажиллагааны мөн чанар, утга учир, гарах үр дагаварыг ухамсарлан ойлгох, тайлбарлах, түүнчлэн үйл ажиллагаагаа удирдан залах, захиран хариуцах чадвар улам нэмэгддэг зүй тогтолтой.
2. 2. 0-14 хүртэлх насны хүүхдийг бага насны хүүхэд гэх ба бага насны хүүхэд нь өөрийн үйлдсэн гэмт хэргийн нийгмийн хор аюул, учир холбогдлыг бүрэн ухаарах чадваргүй, үйлдсэн хэргийн хариуцлага, үр дагаварыг мэдэх боломжгүй, оюун ухааны хөгжил гүйцээгүй байх тул бага насны хүүхдийг хариуцлага хүлээх чадваргүй гэж үздэг байна. 14-18 хүртэлх насны хүүхдийг насанд хүрээгүй гэж үзэх ба тэд хэдийгээр өөрийн үйлдлийн учир холбогдлыг ухаарах боловч бүрэн ухаарах чадваргүй, өөрийгөө удирдан жолоодох, үйлдлээ хянах, үр дагаварыг ойлгох чадвар насанд хүрсэн хүнтэй харьцуулахад харьцангуй сул тул тэдний үйлдсэн хэргийг тусгайлан авч үздэг. Монгол Улсад 18 насанд хүрсэн этгээдийг өөрийн үйлдлээр өөртөө эрх олж авах, үүрэг бий болгох чадвартай болсон буюу эрх зүйн бүрэн чадамжтай гэж үздэг бөгөөд иргэн 18 нас хүрснээр өөрийн үйлдлийн учир холбогдлыг бүрэн ухамсарлаж, түүнээс гарах үр дагаварыг өөрөө хариуцахад оюуны болон сэтгэхүйн хөгжил нь хангалттай төлөвшсөн байдаг байна. Хэдийгээр 18 насанд хүрч байж насанд хүрсэнд тооцогдох боловч 16 насанд хүрэхэд нь бие хүн болж төлөвшсөн гэж үзэж, иргэний үнэмлэх олгодог тул гэмт хэрэг үйлдэхдээ 16 насанд хүрсэн байвал хариуцлага хүлээх чадвартай болсон гэж үзнэ. Иймд гэмт хэрэг үйлдэх үедээ 16 насанд хүрсэн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэхээр хуульчлан тогтоосон. Эрүүгийн хуульд тухайн этгээдийн санаатай гэм буруугаар үйлдэгддэг, хуульд тусгайлан заасан хүнд, онц хүнд /найман/ гэмт хэрэгт 14 насанд хүрсэн этгээдэд эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэхээр заасан. Гэмт явдал, гэмт хэрэг, түүний ерөнхий ойлголт. Гэмт хэрэг гэдэг нь нийгэмд аюултай, эрүүгийн хуульд заасан, гэм буруутай үйлдэл, эс үйлдэхүй юм. 1 Гэмт явдал бол түүхэн явцад өөрчлөгдөж ирсэн нийгэм эрх зүйн үзэгдэл юм. Нийгмийн хөгжлийн үе шат бүрт гэмт явдал нь өөрчлөгдөж, эрүүгийн эрх зүйн шинж чанартай тодорхой цаг үеийн дотор тухайн улсад гарч байгаа гэмт хэргүүдийн нийлбэр цогц юм. 1 Монгол Улсын Эрүүгийн хууль 2002 он
3. 3. Гэмт явдлын шалтгааныг түүний түгээмэл шинж байдлаар нь онолын үүднээс авч үзэхдээ нийгмийн объектив, субъектив шалтгаан, гэмт явдлын ерөнхий болон тодорхой төрлийн гэмт хэргийн шалтгаан, тодорхой бүлэг гэмт явдлын шалтгаан /насанд хүрээгүй хүмүүсээс үйлдэж буй гэмт явдал гэх мэт/ шууд буюу тойруу шалтгаан, гэмт хэрэгтэн бие хүнд хамаарагдах шалтгаан гэх мэт ангилж үздэг. 2 Гэмт явдлын шалтгаан нөхцөл, нөлөөлж байгаа хүчин зүйл олон байдгийн дотор нэг гол асуудал бол гэмт хэрэг үйлдэж байгаа этгээдийн /гэмт хэрэгтэн/ зан төлөвийн байдал юм. Гэмт хэрэгтэн бие хүн гэдэг нь хуулиар хориглосон, эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэхээр заасан нийгэмд аюултай үйлдэл үйлдсэн бие хүн юм. Гэмт явдал нь тухайн этгээдийн сэтгэхүйд ѐс суртахууны доголдол давамгайлсан нийгэмд харш дадал хэвшил тогтсон, тэдгээр нь бие хүнд ѐс суртахууны харш зан үйл бүрэлдэн тогтох тааламжгүй нөхцлөөс шалтгаалан гэмт хэрэг үйлддэг. Тиймээс бие хүний нийгэмд төлөвших ѐс суртахуун, төлөвшил юу юунаас чухал болох нь тодорхой. Насанд хүрээгүй хүмүүс гэмт хэрэгт өртөх явдал бага биш бөгөөд зарим төрлийн ноцтой гэмт хэрэг үйлдэх явдал ч өсөх хандлагатай байгааг олон талын судалгаа харуулж байна. Насанд хүрсэн хүн нь хүүхэд насандаа сэтгэл санаандаа тусгаж авсан зүйлээ хожим нь өөрийн зан төлөвт буулгаж байдаг гэдгийг эрдэмтэн судлаачид тогтоосон байдаг. Иймээс гэр бүлийн гишүүн-хүний төлөвшил чухал юм. Гэр бүл бол хүүхдийн амьдралын гол орчин юм. Тиймээс хүүхэд сэтгэцийн болон ѐс суртахууны хүмүүжилээ тэнд олдог. Сүүлийн үеийн судалгаагаар насанд хүрээгүй гэмт хэрэгтний тоо нэмэгдэж, эрүүгийн гэмт хэргийн субъект болох 14 наснаасаа өмнө эрх зүйн зөрчил гаргаж, хулгай, дээрмийн гэмт хэрэгт зонхилон холбогдож байна. Мөн сэтгэл зүйн хувьд гажигтай насанд хүрээгүй гэмт хэрэгтний тоо нэмэгдэж байна. Насанд хүрээгүй гэмт хэрэгтнүүдэд харьцангуй түгээмэл шинж байгааг судалгаа харуулж байна. Тухайлбал: 1. Ёс суртахуун, зан төлөвийн доголдолтой, тэр байдал нь амьдрал, үйл хөдлөл дээр нь илэрч байдаг /харааж зүхэх, бусдыг доромжлох гэх мэт/ 2 Н.Жанцан “Криминологи” УБ 2000 он
4. 4. 2. Мөрийтэй тоглоом тоглох, согтууруулах ундаа, тамхи хэрэглэх, зан заншлыг үл тоомсорлох, 3. Сургалт хүмүүжлийн байгууллага, гэрээсээ зугтах, 4. Хүчирхийлсэн үйлдэл хийх, өс хонзон авах, хорон муу санаа гаргах, 5. Бэлгийн харьцаанд эрт орох, бэлгийн замбараагүй амьдралд дасах, 6. Эцэг эх, гэр бүлийн бусад гишүүнд заналхийлэх, тэдэнтэй хэрэлдэх, 7. Сахилга, сурлага сайтай хүүхдүүдэд дайсагнах хандлага гаргах, 8. Муу зүйлийг тусган авах, сурахдаа түргэн бөгөөд туршиж үзэх, хэрэгжүүлэх гэх мэт. Хүүхдийн гэмт хэргийн шалтгаан, нөхцөл, өнөөгийн байдал, цаашдын хандлага Хүүхдийн гэмт хэргийн байдал: Дархан-Уул аймагт одоогоор байнгын оршин суудаг 31000 орчим насанд хүрээгүй хүн байдаг гэсэн судалгаа байдаг. Сүүлийн 3 жилийн байдлаар нийт 183 хүүхэд гэмт хэрэгт холбогдсон ба аймгийн нийт хүүхдийн 0,5 хувийг эзэлж байна. Хүснэгт №1 Огноо Насанд хүрээгүй хүний холбогдсон хэргийн тоо Гэмт хэрэгт холбогдсон насанд хүрээгүй хүний тоо 2012 43 54 2013 55 72 2014 37 50 2015 оны 03 сар хүртэл 3 7 Нийт 138 183 Үүнээс үзэхэд гэмт хэргийн тоо буурч байгаа мэт боловч гэмт хэрэгт холбогдсон насанд хүрээгүй хүний тоо ихсэх хандлагатай байна.
5. 5. Энэ нь гэмт хэргийг хүүхдүүд бүлэглэж үйлдэж, нэг хэрэгт олон хүүхдүүд холбогдох хандлага ихсэж байгааг илэрхийлж байна. Өөрөөр хэлбэл тухайн гэмт хэргийн нийгэмд учруулж буй хор аюул ихсэж байгааг харуулж байна. Сүүлийн 3 жилийн байдлаар Дархан -Уул аймагт шүүхээр нийт 98 насанд хүрээгүй хүн ял шийтгүүлсэн бөгөөд бусдын эд хөрөнгийг хулгайлах, дээрэмдэх, булаах, танхайрах гэмт хэрэг зонхилж байна. Сүүлийн 3 жилийн байдлаар шүүхээр шийтгүүлсэн 88 хүүхдэд хорих ял оногдуулсан шүүхийн шийтгэх тогтоол биелүүлэхийг хойшлуулсан, хорих ял шийтгүүлсэн 10 хүүхдээс , онц хүнд гэмт хэрэг үйлдсэн 2 насанд хүрээгүй хүн, хорих ял оногдуулсан шүүхийн шийтгэх тогтоол биелүүлэхийг хойшлуулсан хугацаанд давтан гэмт хэрэг үйлдсэн 8 хүүхэд байна. Насанд хүрээгүй хүүхэд гэмт хэрэг үйлдэхэд юу нөлөөлж байгаа талаар авч үзье. Нийтлэг байдлаар ажиглахад эцэг эхийн хайр халамж дутах, амьдралын түвшин доогуур байх, ядуурал ажилгүйдэл, гуйланчлал, тэнүүчлэл, бусад хүмүүсийн муу нөлөө /жишээ нь: хохирогч өөрийн гэрийн тооноор хүүхдийг оруулж эд зүйлээ авхуулсны дараа хүүхэд тэр айлын гэрийн тооноор орж эд зүйлсийг хулгайлсан гэмт хэрэг гарсан байна/, гэр бүлийн хүчирхийлэл, насанд хүрсэн болон арай ахмад насны хүүхдүүдийн зүгээс гэмт хэрэг үйлдэх эсвэл гуйлга гуйхыг шаардан дарамтлах, сониуч, гэнэн зан, согтуурал, мансуурал, хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийн сөрөг нөлөөлөл, бусдын нөлөөнд амархан автдаг байдал, багш сурган хүмүүжүүлэгч, эцэг эхийн таагүй харьцаа, сургууль завсардалт зэрэг олон төрлийн нийгмийн сөрөг үзэгдэл нь энэ төрлийн гэмт хэргийн үндсэн шалтгаан нөхцөл болж байна. Хүүхдийн гэмт хэргийн өсөлтийн шалтгаан нөхцөлийг юуны өмнө дотоод буюу субъектив хүчин зүйл, гадаад буюу объектив хүчин зүйл гэж салгаж үзэх боломжтой юм. Объектив хүчин зүйлд: ядуурал ажилгүйдэл, сургууль завсардалт, эцэг эхийн хайр халамж дутах, гэр бүлийн хүчирхийлэл, эцэг эх, сурган хүмүүжүүлэгчийн таагүй харьцаа, найз нөхдийн сөрөг нөлөө зэрэг хамаардаг бол
6. 6. Субъектив хүчин зүйлд: сэтгэл зүйн ерөнхий шинж, төлөвшилийн үе, сониуч, гэнэн зан, өөрийгөө хэт үнэлэх хандлага, бусдын нөлөөнд амархан автдаг байдал, сахилга хүмүүжилгүй байдал гэх мэт хамаардаг байна. Хүүхдийн гэмт хэргийн шалтгаан нөхцлийн субъектив хүчин зүйл гэдэг нь тухайн хүүхдийн өөрийн сэтгэл зүйн байдал, зан төлөв оюун ухааны гүйцэт хөгжөөгүй байдал зэрэг өөрийн хөгжилтэй холбоотой хүчин зүйлүүд ордог. Хүүхдийн сэтгэл зүйн байдал буюу ялангуяа түүний темперамент нь тэдгээрийн үйлдэж буй гэмт хэргийн шалтгаан нөхцлийн анхдагч алхам мөн. Темперамент бол хүний зан төлвийн төрөлхийн үндэс бөгөөд хүний амьдрал ахуй нөхцөл, хүмүүжлийн эрчимтэй хамаатай байдаг. Хүүхдийн үйлдэж байгаа гэмт хэргийн ихэнхи нь оюун санаанд нь нийгэмд харш үзэл бодол хэвшил болон тогтсоноос шалтгаалдаггүй, харин тухайн цаг үеийн нөхцөл байдал, болж буй үзэгдлийг зөв үнэлж, түүнтэй холбогдуулж өөрийнхөө явуулж буй үйл ажиллагааны нийгмийн хор уршгийг богино хугацаанд бүрэн гүйцэд ойлгож үнэлэх дадлага туршлага, чадвар дутсантай холбоотой байдаг. Ингэж амьдралд байр сууриа олох гэж тэмтчиж явахдаа эрх зүйн зөрчил гаргаж, гэмт хэрэг үйлдэх зэргээр ѐс суртахууны эвдрэл гажуудалд ордог. Нөгөө талаас хүүхдийн өсөн хүмүүжихэд хайр халамжаар дутаахгүй өсгөх нь дээрх үйлдлээс сэргийлэх боловч бие даах чадваргүй болгож, сэтгэлийн тэнхээгүй, арчаагүй, сул дорой байдалд оруулдаг. Ийм хүүхэд хамт олны дотор өөрийнхөө байр суурийг мэдрэх үедээ сэтгэл санаагаар унах явдал ажиглагддаг. Энэ нь эргээд гэмт хэрэг үйлдэхэд нь тодорхой нөлөө үзүүлдэг. Мөн насанд хүрээгүйчүүдийн үе тэнгийнхэн насанд хүрсэн хүмүүсийн арга мэхэнд амархан автан гэмт хэрэг үйлдэж байгаа нь тэдэнд өөрийн гэсэн амьдрал, үйл ажиллагааны чиглэл, зорилго, итгэл, үзэл бодол хараахан төлөвшөөгүй хөнгөн хийсвэр, итгэмтгий цагаан цайлган сэтгэлтэй зэрэг онцлогтой холбоотой юм. Насанд хүрээгүй хүмүүсийн гэмт хэрэг нийгмийн сөрөг үзэгдэлд түлхдэг хамгийн том хүчин зүйл нь улс орныг хамарсан ажилгүйдэл, ядуурлын түвшин юм. Ядуу хүмүүс орлого чадавхийн хувьд харъяалагдаж буй нийгмийн олон бүлгээс гадуурхагдаж байдаг. Улсын хэмжээнд хорих ял эдэлж байгаа хоригдлуудаас судалгаа авахад 2,8% нь хангалуун, 55,1% нь дундаж, 38,3% нь
7. 7. ядуу гэж хариулсан бөгөөд 51% нь мөнгөгүйн улмаас гэмт хэрэг үйлдсэн гэсэн тоон үзүүлэлт байдаг юм байна. Үүнээс гадна насанд хүрээгүй хүмүүс удаан хугацаагаар сургууль завсардах нь гэмт хэрэг үйлдэх шалтгаан болж байна. Сүүлийн жилүүдэд гэмт хэрэгт холбогдсон насанд хүрээгүй хүмүүсийн 50 гаруй хувь нь тодорхой ажил сургуульгүй ба сургууль завсардсан үедээ гэмт хэрэг үйлджээ. Тэд ихэнх цагаа гудамж талбай худалдаа үйлчилгээний газар өнгөрөөн элдэв этгээд үг хэллэгээр харьцаж, архи тамхи хэрэглэж явсаар нэг л мэдэхэд гэмт хэрэгт татагдаж орсон нь судалгаагаар тогтоогдсон байна. Насанд хүрээгүй хүн гэмт хэргийн хохирогч болох нь Насанд хүрээгүй хүнийг согтуурал, мансуурал, биеэ үнэлэх, тэнүүчлэл, гуйланчлалд татан оруулах гэмт хэрэг өртсөн хүүхдүүд дийлэнхи нь гэр бүл дэх хүчирхийлэл, зөрөлдөөний улмаас орон гэрээсээ дайжсан байдаг. Хүний эрхийн үндэсний комиссын тайлангаас үзэхэд, олон жил тэнэмэл амьдралаар айл, халамжийн төв дамжин амьдардаг, хөдөө орон нутгаас нийслэлд нүүж суурьшсан, ядуу өрхийн сургууль завсардсан, зах дээр хөдөлмөр эрхэлдэг, эцэг эх нь салсан, хойд эцэгтэй охидууд бэлгийн мөлжлөг хүчирхийлэлд илүү ихээр өртөж байна. Амьдралын хүнд нөхцөл байдал, иргэдийн ухамсар төлөвшлөөс шалтгаалж үр хүүхдээ хаях, төөрүүлэх явдал сүүлийн жилүүдэд гарах болсон. Цэцэрлэг, яслид байгаа бага насны хүүхдийг хүмүүжүүлэх, халамжлах үүрэгтэй багш, хайнга, зарим буруутай үйл ажиллагаанаас хамаарч хүүхдийн амь нас, эрүүл мэнд хохирсоор байна/ Хүчиндэх гэмт хэрэг нь гэр бүл хамаатан садан, ах дүү ураг төрлийн хүрээнд ихэвчлэн далд хэлбэрээр үйлдэгддэг бөгөөд энэ төрлийн гэмт хэргийг эцэг эхчүүд нь нуун дарагдуулах, өргөдөл гомдлоо буцаан авах сонирхолтой байдаг. Дээрх хэргийн хохирогч болсон охид бэлгийн замын халдварт өвчин авах, цаашлаад жирэмсэн болох тохиолдлууд ч гарсан. Бэлгийн хүчирхийлэлийн хохирогч болсон охид нийгэмд хандах хандлага өөрчлөгдөж улмаар биеэ үнэлэх, орон гэрээсээ дайжих бусад гэмт хэрэгт өртөх тохиолдлууд ч байдаг байна/
8. 8. Эдгээр гэмт хэргээс гадна хүнийг санаатай алах, бусдын эд хөрөнгийг дээрэмдэх, бусдын эд хөрөнгийг хулайлах, эх нь нярай хүүхдээ алах, хүн худалдаалах гэмт хэргийн хохирогч болж байна. Түүчлэн хүүхдийн амь нас, эрүүл мэнд хохирч байгаа нэг шалтгаан нөхцөл бол зам тээврийн осол, хэрэг юм. Энэ нь замын нөхцөл байдал, жолоочийн ур чадвар, хөдөлгөөнд оролцох соѐл, анхаарал болгоомжгүйгээс хамаарч байна. Жолооч нар замын хөдөлгөөнд оролцохдоо хүүхдэд хамгаалалтын бүс зүүлгэдэггүй, хүүхдийг зорчигчийн өвөр дээр суулгах, хурд хэтрүүлэх, замын хөдөлгөөнд оролцох соѐл дутмаг, санамсар болгоомжгүй байдлаас хүүхэд зам тээврийн осолд ихээр өртөж байна. Дархан-Уул аймагт сүүлийн 3 жилийн хугацаанд гэмт хэргийн улмаас насанд хүрээгүй хүн хохирсон талаар тоон үзүүлэлтийг дараах хүснэгтээс харна уу. Он Гэмт хэргийн улмаас хохирсон хүүхдийн тоо 2012 57 2013 52 2014 82 Үүнээс үзэхэд сүүлийн 3 жилийн байдлаар гэмт хэргийн улмаас хохирсон нийт 191 хүүхэд байгаа бөгөөд энэ нь Дархан-Уул аймагт амьдарч буй нийт насанд хүрээгүй хүний 0,6 хувийг эзэлж байна. Гэр бүлийн хүчирхийлэлд автсан хохирогчийн хам шинж нь олон удаагийн доромжлол, хүчирхийлэлд өртсөн нөлөөллийн тусгал байх бөгөөд сэтгэл санааны ноцтой үр дагаварыг дагуулдаг. Улмаар сэтгэл санааны дарамтанд удаан байсан хохирогчийн сэтгэхүйд амиа хорлох эсвэл хүчирхийлэл үйлдэгчийн амь насыг бусниулах нь хүчирхийлэлийг зогсоох ганц арга зам гэх сэдэлт төрөх бөгөөд энэ нь тодорхой хэргийн жишээ баримтаар нотлогдсон байдаг. Дүгнэлт:
9. 9. Хүүхдийг “гэмт хэрэгтэн” хэмээн цоллох нь тэднийг зохисгүй байдлаар бие авч явах байдалд улам түлхдэг. Хүүхдийн биеэ авч явах байдалд хийсэн судалгаагаар гэмт хэрэгтэн хэмээн нэрлүүлж, шоронд хоригдож байсан хүүхдүүд нийгэмд өсөрхөх, элдэв гаж авир гаргах, цаашид дахин гэмт хэрэг үйлдэх магадлал илүүтэй болохыг харуулсан байна. Хүүхдийн гэмт хэргийг бүр мөсөн арилгах хялбар арга зам байхгүй болохоор дэлхийн улсууд хүүхдийн гэмт хэрэгтэй холбоотой асуудалтай тулгарахын хирээр туршлагаасаа суралцсаар ирсэн. Хүүхдийн гэмт хэргийн тоог бууруулж, рецедивээс урьдчилан сэргийлэх хамгийн үр дүнтэй бодлого, арга замыг НҮБ- ын Хүүхдийн гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх үндсэн чиглэл (Риядын үндсэн чиглэл)-д тусгасан байдаг. Энэ баримт бичигт хүүхдийн гэмт хэргийн нийгмийн үндсэн шалтгаанд анхаарлаа хандуулдаг. Гэмт хэрэгтэй тэмцэх идэвхтэй, хүүхдэд чиглэгдсэн арга хэмжээг онцолсон байдаг. Хүүхдийн гэмт хэргээс амжилттай урьдчилан сэргийлэхэд нийгмийн зүгээс эв нэгдэлтэй өсвөр үеийг хөгжүүлэхэд хүчин зүтгэл гаргах, хүүхдийг бага наснаасаа эхлэн сайн сайхан амьдрахад дэмжих аливаа хөтөлбөрийг боловсруулах хэрэгтэй тухай заасан байдаг. Хүүхдийн гэмт хэргийн тоог бууруулахад хүүхэд гэмт хэрэг хийж буй шалтгааныг олж, түүнд анхаарлаа хандуулах нь чухал гэж олон улс орнууд үздэг. Хүүхдийн гэмт хэрэг нийгэм эдийн засгийн олон хүчин зүйлстэй холбоотой байдаг тул дан ганц цагдаагийн үйл ажиллагаа, амьдралаас тасархай хууль, хууль эрх зүйн хөтөлбөрөөр гэмт хэргээс урьчилан сэргийлж чадахгүй бөгөөд гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх асуудлыг улс орны нийтлэг хөгжлийн төлөвлөгөөнд тусгах хэрэгтэй. Хүүхдийн гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх хамгийн шилдэг арга бол хүүхдийн эрхийг хамгаалж нийгмийн хөгжлийг түргэтгэх өргөн хүрээтэй арга хэмжээ авах, ядууралд анхаарлаа хандуулах яюдал юм. Үүнд боловсрол, мэргэжлийн сургалтанд хөрөнгө оруулах, залуучуудад зориулж ажлын байр бий болгох, нийгмийн халамж, эрүүл мэнд, боловсрол, хөдөлмөр, хууль эрх зүй, ТББ-ууд, залуучууд, нийгмийн бүлэглэлүүд, хувийн хэвшлийнхэн зэрэг бүх төрлийн төрийн болон төрийн бус байгууллагуудад хэрэгжүүлэхийг санал болгожээ.
10. 10. Насанд хүрээгүй хүн гэмт хэргийн халдлагад өртөж хохирсон, гэмт хэрэг үйлдсэн талаарх нөхцөл байдалд дүн шинжилгээ хийж, шалтгаанд нөхцлийг тоймлон үзүүлснээр дараах дүгнэлтүүдийг хийж болохоор байна. Үүнд: Эрүүгийн хуульд заасан хүүхдийн эсрэг гэмт хэрэг үйлдэж байгаа этгээдэд нэг бүрт хариуцлага хүлээлгэх явдал хангалтгүй, нуугдмал түвшинд байна. Хүчиндэх садар самуунд уруу татах, бэлгийн дур хүслээ ѐс бусаар хангах, биеэ үнэлэхэд татан оролцуулах зэрэг гэмт хэрэг үйлдэгчдийн онцлог харгис хэрцгий сэдэлттэй болж, урьд ял шийтгэгдсэн хүмүүсээс энэ төрлийн гэмт хэрэг их төлөв үйлдэгдэж байгааг онцгой анхаарах. Хүүхэдтэй зүй бус харьцах, мансуурал гуйланчлал, тэнүүчлэлд татан оруулах тохиолдол бүрт тэнэмэл амьдралтай гэгдэх эцэг эх, асран хамгаалагчдад хариуцлага хүлээлгэх явдал бараг байхгүй байна. Хүүхдийн эрхийг хамгаалах хууль эрх зүйн орчин боловсронгуй бус, одоо мөрдөгдөж байгаа хууль тогтоомжийн хэрэгжилт туйлын хангалтгүй байна. Үр хүүхэддээ тавих хараа хяналт сул эцэг эх, асран хамгаалагчдын үүрэг хариуцлагыг дээшлүүлэх, хүүхдэд согтууруулах ундаа худалдаалахгүй, үйлчлэхгүй байх талаар худалдаа, үйлчилгээний газруудад анхаарал санамж өгөх, зөрчсөн тохиолдолд хүлээлгэх хариуцлагын хэмжээг чангатгах, Түүнчлэн гэр бүл, нийгэм, найз нөхөд, сургууль, мэргэжлийн сургалт, ажлын байр бий болгох зэргээр бүх хүүхдийг нийгмийн амьдралд эргэн орох нөхцлийг бүрдүүлэх бодлогод илүүтэй анхаарах нь зүйтэй. Хүүхдийн гэмт хэргийн тоог бууруулахад авч хэрэгжүүлэх гол бодлого нь хүүхдэд эрүүл өсч торних, боловсрол, мэдлэг, зөв хүмүүжил олгох нөхцлийг бүрдүүлэх, байгууллагуудын хамтын ажиллагааг сайжруулах, гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх боловсрол олгох, хүүхдэд чиглэсэн танин мэдэхүйн ажилыг зохион байгуулах, эцэг эхчүүдийн хариуцлагыг дээшлүүлэх, ядуурал ажилгүйдлыг бууруулах, сургууль завсардах, гудамжинд гарах болсон шалтгааныг олж үүнд анхаарлаа хандуулах явдал юм. Үүнд дараах ажлыг Төрийн болон Төрийн бус байгууллагууд хамтран хэрэгжүүлэх боломжтой.  Гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх ажлыг нийгэм хамт олонд тулгуурласан үйлчилгээ хөтөлбөрөөр дамжуулан хийх
11. 11.  Хүүхдийн эсрэг үйлдэгдэж байгаа гэмт хэрэг зөрчлийн талаарх мэдээлэлийн сан бүрдүүлэлт, солилцоо ашиглалтыг нэмэгдүүлэх замаар энэ төрлийн гэмт хэрэгтэй тэмцэх үйл ажиллагаанд дэмжлэг үзүүлэх  Зам тээврийн осол, хэрэгт хүүхэд өртөж хохирхоос урьдчилан сэргийлэх ажлыг үр дүнтэй зохион байгуулах  Хүүхдэд архи тамхи худалдаалсан худалдааны байгууллагын тусгай зөвшөөрлийг хураах хүртэл арга хэмжээ авч, бодит үр дүн гаргах,  Хүүхэд залуучуудыг хохирогч болгох, хүчирхийлэх, мөлжих, тэднийг гэмт хэрэгт ашиглах үйлдлүүдээс урьдчилан сэргийлэх хууль тогтоомжийг боловсруулж хэрэгжүүлэх  Хүүхдийг засан хүмүүжүүлэх байгууллагад байлгах явдлыг хамгийн эцсийн арга хэмжээ болгож хамгийн богино хугацааг өгөх  Үр хүүхэддээ бүрэн дэмжлэг өгөх боломжгүй эцэг эхчүүдэд туслах тэдэнд эцэг эх байх чадвар боловсрол олгох  Гэр бүлийн хүчирхийлэл нь залуу хүмүүст хор нөлөөтэй учир гэр бүлийн хүчирхийллээс урьдчилан сэргийлэх бодлого явуулах  Өөрийнхөө гэрт цаашид амьдрах боломжгүй болсон ба орон гэргүй хүүхдүүдийг амьдрах орон байраар хангах тусгай арга хэмжээг бий болгох ѐстой.  Хүүхэд залууст үйлчилгээ үзүүлдэг сайн дурын байгууллагуудад засгийн газар болон бусад байгууллагууд санхүүгийн болон бусад дэмжлэгийг үзүүлэх  Хүүхэд залуучуудын асуудлаар ажилладаг эцэг эх, орон нутгийн байгууллагатай хамтран ажиллах  Хичээлээ тасладаг, сургууль завсардсан хүүхэд, залууст тусгайлан туслалцаа үзүүлэх, албан бус боловсрол, мэргэжлийн сургалтанд хамруулах  Аливаа гэр бүл болон түүний бүх гишүүдийн хэрэгцээ, сайн сайхан байдалд тэргүүн зэргийн ач холбогдол өгч тогтвортой гэр бүлийн орчинд хүүхэд өсөж хүмүүжихэд тус дөхөм болох бодлогыг боловсруулах  Хүүхдийг аль болох эцэг эхээс нь тусгаарлахгүй байхыг урьтал болгох  Хүүхдийн нийгэмд гүйцэтгэх үүрэг, хариуцлага, оролцоо, үерхэл нөхөрлөлийг хүлээн зөвшөөрөх Гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэхэд хэвлэл, мэдээллийн хэрэгслийн хүлээх үүрэг.
12. 12.  Хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл нь гэмт хэргийн тухай мэдээлэл хийхдээ гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх, түүний шалтгаан нөхцөл, хор холбогдлыг олон түмэнд таниулах, сэрэмжлүүлэхийг гол зорилго болгох  Гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх, түүнийг таслан зогсоохтой холбогдсон хойшлуулгүй мэдээллийг эрх бүхий байгууллагын хүсэлтээр яаралтай нийтэлж, нэвтрүүлэх  Хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр хүчирхийлэл, аллага хядлаг, садар самуун, гэмт хэрэг үйлдэхийг өөгшүүлэн сурталчилсан, гэмт хэрэг үйлдэх аргыг нарийвчлан харуулсан нийтлэл, нэвтрүүлэг хийхгүй байх  Шүүхээр гэм буруутай нь нотлогдоогүй байхад хэнийг ч гэм буруутай гэж хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр мэдээлэхгүй байх Хүүхдийг нийгэмшүүлэх, нөхөн сэргээх хууль зүйн үйлчилгээ Гэмт хэрэгт холбогдсон, засан хүмүүжүүлэх газарт байгаа болон тэндээс гарсан хүүхдүүдийн хувьд тэднийг нийгэмшүүлэх нөхөн сэргээх үйлчилгээ үзүүлэх нь чухал юм. Гэр бүлд нь  Гэр бүл болон гэр бүлийн гишүүдийн хэрэгцээ хангах гэр бүлийн сайн сайхан байдалд нь илүү анхаарах  Хүүхдийн өсөж хөгжих хамгийн таатай орчин нь гэр бүл гэдгийг анхаарч хүүхдийг гэр бүлээс нь аль болохоор тусгаарлалгүйгээр асуудлыг шийдвэрлэх, хамт байлгах бүл боломжийг нь бүрдүүлэн, нийгмийн ажлын үйлчилгээг үзүүлэх  Хүүхдүүдийн нийгэмд гүйцэтгэх үүрэг байр суурийг хүлээн зөвшөөрч, тэдний оролцоог хангах, тэдний үеэрхэл нөхөрлөл, үзэл бодлыг хүндэтгэх үзэх, Иймээс нийгмийн бүх салбарт ажиллаж байгаа нийгмийн ажилтан гэр бүлийн харилцааг сайн байлгах, хүүхдүүдийг гэр бүлийн орчинд төлөвшүүлэхэд анхаарах хэрэгтэй Боловсрол олгох  Хүүхэд залуучуудын талаар ажилладаг эцэг эх олон нийтийн байгууллагатай хамтран ажиллах  Боловсролын байгууллагууд нь нийгмийн эрсдэл бүхий хэсэгт байгаа хүүхэд залуучуудад тусламж дэмжлэг үзүүлэх
13. 13.  Сургууль завсардах, хичээл таслах зэрэг асуудалтай хүүхдүүдэд тусгайлан туслалцаа үйлчилгээ үзүүлэх ѐстой. Нийгэм хамт олон буюу олон нийтэд тулгуурласан  Орон гэргүй болон өөрийн гэр бүлд амьдрах бололцоогүй хүүхдүүдийг халамжийн төв зэрэг газарт байгуулан амьдрах орон байраар хангахад анхаарах  Хүүхэд залуучуудад үйлчилгээ үзүүлдэг байгууллагуудад төрийн санхүүгийн болон бусад дэмжлэг үзүүлэх олон нийтэд тулгуурласан нийгмийн үйлчилгээгээр хүүхдийн засан залруулах нь хамгийн үр дүнтэй аргын нэг юм. Ном зүй 1.Монгол Улсын Эрүүгийн хууль УБ2002 он 2. Монгол Улсын Эрүүгийн байцаан шийтгэх хууль УБ2002 он 3. Монгол Улсын шүүхийн шийдвэрийн эмхтгэл “Насанд хүрээгүй этгээдэд холбогдох эрүүгийн хэрэг” УБ2006 он 4. Хууль зүй, дотоод хэргийн яам, Хууль зүйн үндэсний төв, Нэгдсэн үндэсний байгууллагын “Хүүхэд ба хууль ѐс” УБ2008 он 5. Шүүх эрх мэдэл сэтгүүл УБ2014 он 6. Монгол Улсын Дээд шүүх “Монголын Төр эрх зүй” УБ2013 он 7. Н.Жанцан “Криминологи” УБ 2000 он 8. Сум дундын 7 дугаар шүүх “Эрүүгийн хэргийн бүтэн жилийн мэдээ”2012-2014 9.Монгол Улсын Хүний эрхийн үндэсний комисс “Хүний эрх” онол арга зүйн сэтгүүл УБ2013 он